Đình - chùa Thanh Tảo thuộc thôn Thanh Tảo, xã Lê Lợi, thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương (nay là phường Trần Hưng Đạo, thành phố Hải Phòng) trên khu đất cao ráo, thoáng mát, mặt tiền quay hướng Tây, nhìn ra cánh đồng lúa mênh mông trải rộng (đình Thanh Tảo phía Tây, Nam, Bắc giáp cánh đồng, phía Đông giáp khu dân cư; chùa Thanh Tảo phía Đông, Tây, Nam, Bắc giáp khu dân cư). cụm di tích chỉ cách nhau khoảng 150 m, gần đường liên thôn nên thuận lợi cho việc tổ chức lễ hội, sinh hoạt tôn giáo tín ngưỡng của nhân dân.
Đình Thanh Tảo khởi dựng từ khi nào thì đến nay chưa tìm thấy tài liệu nào ghi chép lại. Căn cứ vào hệ thống bia ký hiện lưu giữ tại di tích cho biết vào thời hậu Lê (thế kỷ XVIII), đình Thanh Tảo trùng tu, tôn tạo khang trang. Theo truyền ngôn trong nhân dân, đình Thanh Tảo xưa tọa lạc tại đầu làng, đến thời Hậu Lê mới được di chuyển về vị trí hiện nay (cách đình cũ khoảng 1 km về hướng Bắc). Công trình có kiến trúc kiểu chữ Đinh (J) gồm 5 gian đại bái và 3 gian hậu cung, tọa lạc trên một mảnh đất cao ráo, thoáng đãng. Cùng với thời gian, chiến tranh và sự biến động của lịch sử, đình Thanh Tảo không còn lưu giữ được như xưa. Năm 1956, thực hiện chủ trương “Bài trừ mê tín dị đoan", 5 gian đại bái bị hạ giải lấy nguyên vật liệu xây dựng các công trình phúc lợi của địa phương. Năm 1976, 3 gian hậu cũng tiếp tục được tháo dỡ. Di tích bị lãng quên, đất hoang hóa không ai quan tâm, sử dụng. Năm 1994, nhân dân địa phương xây dựng 2 gian hậu cung làm nơi thờ tự. Năm 2000, xây dựng 3 gian đại bái đồng thời xây dựng hệ thống tường bao quanh và mua sắm một số đồ thờ tự mới. Hiện nay, công trình có kiến trúc kiểu chữ Đinh (J) gồm 3 gian đại bái và 2 gian hậu cung.
Đình Thanh Tảo thờ Thành hoàng là: Cao Sơn - Quý Minh. Về tiểu sử, thân thế, sự nghiệp của Thành hoàng Cao Sơn - Quý Minh tại di tích hiện chưa tìm thấy tài liệu nào ghi chép lại. Trong “Thần tích - Thần sắc" số ký hiệu TT-TS/FQ4°18/LX,4 do Hương lý, Kỳ hào làng Thanh Tảo kê khai năm 1938 hiện lưu giữ tại Viện Thông tin khoa học - xã hội Hà Nội chỉ ghi Cao Sơn-Quý Minh là thiên thần, còn lai lịch, hành trạng thế nào thì cũng không thấy ghi chép gì (?). Về nhân vật Cao Sơn - Quý Minh hiện nay thì có khá nhiều tài liệu ghi chép khác nhau, có thể kể đến như: Sách “Thần linh đất Việt" của Vũ Thanh Sơn, Nhà xuất bản Văn hóa dân tộc, Hà Nội năm 2002, trang 123, 124, tiểu sử của Thành hoàng Cao Sơn - Quý Minh có thể tóm tắt như sau:
Tại trang Thanh Uyên (nay thuộc tỉnh Phú Thọ), có hai vợ chồng nông dân hiền lành, tuổi cao mà hiếm muộn. Một hôm, người vợ mơ thấy nuốt hai quả trứng rồi thụ thai, sinh hai con trai là Cao Sơn (Sùng Công) và Quý Minh (Hiến Công). Cả hai khôi ngô, tài giỏi, có sức mạnh phi thường. Trong một lần đi săn, Tản Viên Sơn Thánh gặp hai anh em tay không bắt cọp, đem lòng quý mến, kết nghĩa anh em. Khi Thục Phán đem quân đánh Văn Lang, vua Hùng Duệ Vương phong Tản Viên làm Tổng chỉ huy. Tản Viên cùng Cao Sơn và Quý Minh đánh tan quân Thục ở Mộc Châu và Quỳnh Nhai. Hai năm sau, Thục Phán tiếp tục chia quân tấn công. Vua Hùng phong Cao Sơn làm Thống lĩnh Tả bộ sơn thần, Quý Minh làm Thống lĩnh Hữu bộ sơn thần. Hai người trở về Thanh Uyên chiêu mộ binh lính, chuẩn bị lương thực, dạy dân làm bánh giầy, xôi nén phục vụ kháng chiến. Dưới sự chỉ huy của Tản Viên, quân Hùng thắng nhiều trận lớn. Sau chiến thắng quyết định ở Sóc Sơn, Cao Sơn trấn giữ Kinh Bắc, Quý Minh tuần hành Hải Dương. Ngày 15 tháng 11, hai ông trở về kinh thì hóa thành tiên, theo mây vàng bay lên trời. Sau này, cả ba được nhân dân suy tôn là “Tam vị Đức Thánh Tản", gắn với ba ngọn núi thiêng ở dãy Ba Vì. Sau khi hóa, Cao Sơn và Quý Minh trở thành thần linh, cùng với Tản Viên Sơn Thánh phù hộ cho các triều đại đánh giặc giữ nước, mang lại mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, cuộc sống yên vui cho nhân dân.
Có nhiều thuyết và tài liệu khác nhau về thân thế hai vị: Theo sách Linh thần Việt Nam (Vũ Ngọc Khánh, Phạm Minh Thảo, 2002) “Cao Sơn có tên là Nguyễn Hiển, con người chú ruột của Sơn Tinh, một người nữa em ông, có tên là Quý Minh. Cái tên Cao Sơn - Quý Minh thường đi đôi với nhau…". Có thuyết cho rằng Cao Sơn là một trong 50 người con của Lạc Long Quân, là vị thần có tài chữa bệnh. Một số tài liệu ghi rằng: Cao Sơn tên húy là Quý Minh hoặc Cao Sơn - Quý Minh là hai anh em ruột. Có tài liệu lại cho rằng Quý Minh là con trai Lạc Long Quân, em Tản Viên Sơn Thánh hay Quý Minh là em Tản viên, nên được gọi là Sơn Thánh quý đệ. Tương truyền, Quý Minh đã hiển thánh đánh tan quân Thục đuổi giặc đến quận Trà Hương, phủ Kinh Môn, lộ Hải Đông (nay là thôn Lộ Xá, xã Thăng Long, huyện Kinh Môn). Thục binh bị tiêu diệt, cuộc sống thanh bình, quốc thái dân an, thần lại linh thiêng hiển ứng bảo vệ đất nước, che chở cho dân.
Từ nhiều nguồn tư liệu cho rằng cho rằng Cao Sơn - Quý Minh được thờ tại đình Thanh Tảo là nhân vật thời Hùng Vương là có căn cứ xác đáng hơn cả. Có thể nói, việc “đồng hóa" những vị thần cùng tên như trên không có gì quá khó hiểu. Tình trạng “tam sao thất bản", tương truyền, truyền miệng là điều khó tránh. Tất cả là vì thần thánh hóa, linh thiêng hóa công trạng của các vị thần mà nhân dân yêu quý, tôn thờ. Tuy nhiên, những tư liệu về Cao Sơn - Quý Minh cần được tiếp tục nghiên cứu thống nhất để bổ sung ngày càng hoàn thiện.
Hàng năm, tại đình Thanh Tảo có một kỳ lễ hội chính vào tháng Giêng (âm lịch). Lễ hội diễn ra trong 3 ngày, từ ngày 14 - 16, trọng hội là ngày 15 gọi là “lễ đại kỳ phúc".
Cũng như nhiều ngôi chùa khác, chùa Thanh Tảo là một dấu ấn hiện hữu của Phật giáo trên mảnh đất Hải Dương. Chùa là nơi thờ Phật theo thiền phái Đại thừa. Ngoài thờ Phật, chùa Thanh Tảo còn phối thờ đức Thánh Trần Hưng Đạo - một danh tướng kiệt xuất dưới thời Trần (thế kỷ XIII) cùng Tam tòa Thánh Mẫu (mẫu Thiên, mẫu Thoải, mẫu Thượng Ngàn) theo tín ngưỡng dân gian tại nhà mẫu. Chùa Thanh Tảo khởi dựng từ khi nào, đến nay chưa tìm thấy tài liệu nào ghi chép lại. Tương truyền, di tích khởi dựng vào thời Hậu Lê (thế kỷ XVIII). Đến thời Nguyễn, trùng tu, tôn tạo khang trang. Công trình kiến trúc kiểu chữ Đinh (J) gồm 3 gian tiền đường và 3 gian thượng điện, chất liệu bằng gỗ tứ thiết, mặt quay hướng Tây, đây được coi là hướng ổn định nhất vì hợp với sự vận hành của âm dương, khiến cho thần linh không rời bỏ nghĩa vụ vì chúng sinh đau khổ. Trải qua thời gian và chiến tranh, các hạng mục của công trình bị tàn phá và hư hại dần. Năm 1947, 3 gian tiền đường bị thực dân Pháp phá hủy. Cũng trong thời gian này, 5 gian nhà gianh và 2 gian nhà ngang bị xuống cấp và hư hại. Công trình chỉ còn lại 3 gian thượng điện. Năm 2002, với sự đóng góp của nhân dân trong thôn, con em xa quê và sự ủng hộ của chính quyền, 3 gian tiền đường được khôi phục trên nền cũ và năm 2017 được trùng tu, tôn tạo lại. Hiện nay, di tích có kiến trúc kiểu chữ Đinh (J) gồm 3 gian tiền đường(27) và 3 gian thượng điện. Tại khu di tích còn lưu giữ được nhiều di vật, cổ vật giá trị trong đó có 08 tấm bia và 03 đạo sắc phong (02 đạo sắc chính, 01 đạo sắc sao) niên đại vào thời hậu Lê (thế kỷ XVIII) và thời Nguyễn (thế kỷ XIX). Đây là nguồn tư liệu khoa học phục vụ cho việc nghiên cứu lịch sử địa phương nói riêng và lịch sử dân tộc nói chung trên các lĩnh vực: Lịch sử, văn hoá, mỹ thuật, dân tộc học.
Chùa Thanh Tảo thờ Phật theo phát Đại thừa, hàng năm tại di tích diễn ra các nghi lễ vào những dịp như: Giỗ Mẫu - mồng 3 tháng 3 (âm lịch); Lễ Phật đản - mồng 8 tháng 4 (âm lịch); Lễ Vu lan báo hiếu ngày 15 tháng 7 (âm lịch). Bên cạnh đó còn có dâng hương, tiến lễ của Ban khánh tiết và nhân dân địa phương vào các ngày sắc vóc, vọng để cầu sức khỏe, bình an, gia đình, dòng họ thuận lợi, may mắn. Ngày nay, lễ hội tổ chức trong 2 ngày từ 14 đến 15 tháng Giêng với tên gọi “lễ hội truyền thống đình - chùa Thanh Tảo".
Ngày 22/01/2019, UBND tỉnh Hải Dương (nay là UBND thành phố Hải Phòng) ban hành Quyết định số 338/QĐ-UBND xếp hạng cụm di tích đình – chùa Thanh Tảo là di tích cấp tỉnh.
