Cụm di tích đền Sinh - đền Hoá thuộc vùng đồi núi thôn Yên Mô, xã Lê Lợi, thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương (nay là phường Trần Hưng Đạo, thành phố Hải Phòng). Tên gọi đền Sinh, đền Hoá (hoặc đền Mẫu, đền Thánh) mang ý nghĩa tín ngưỡng dân gian về nơi sinh thành và qua đời của nhân thần Chu Phúc Uy, hiệu" Phi Bồng tướng quân" được nhân dân Yên Mô tôn thờ qua nhiều thế kỷ. Theo sách "Di tích lịch sử văn hoá Việt Nam", phần tra cứu thư tịch Hán nôm cho biết Đền Sinh, đền Hoá còn có tên là "An Mô Từ" tức đền Yên Mô. Như vậy, ngoài tên nôm mang nội dung văn hoá dân gian về vị thần được thờ, tên gọi di tích còn gắn liền với tên gọi quê hương thân thuộc - thôn Yên Mô. Do sự hài hoà giữa cảnh sắc thiên nhiên và kiến trúc nghệ thuật, đồng thời nằm trong tuyến tham quan hành hương của quần thể di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc, nên từ nhiều năm qua, đền Sinh, đền Hoá thu hút đông đảo khách tham quan từ mọi miền đất nước về thưởng ngoạn và chiêm bái.
Theo "Thần tích bi ký" hiện lưu tại đền Hoá, di tích là một công trình thờ tự về nơi sinh thành và qua đời của tướng Chu Phúc Uy hiệu là Phi Bồng tướng quân do dân làng Yên Mô xây dựng và thờ tự từ rất sớm. Chu Phúc Uy là nhân thần thời tiền Lý. Ông là con cầu tự của vợ chồng bần nông, cao tuổi, hiếm con và rất nhân hậu là Chu Danh Thức và Hoàng Thị Ba, người trang An Mô (Yên Mô), sinh thời Chu Phúc Uy là cậu bé khôi ngô tuấn tú hơn người, đến khi trưởng thành Chu Phúc Uy có công giúp vua Lý Nam đế đánh đuổi quân Lương dựng nước Vạn Xuân (544). Sau này bằng sức mạnh siêu nhân của mình, Chu Phúc Uy còn giúp Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn đánh tan quân Nguyên Mông trên sông Bạch Đằng năm 1288.
Về sự ra đời và tồn tại của vị thần Chu Phúc Uy, nhiều tài liệu lịch sử cũ như "Đại Nam nhất thống chí", "Lĩnh Nam chích quái", "Chí Linh phong vật chí"...Đều ghi nhận truyền thuyết về vị thánh (nhân vật được thờ) như là sự xuất hiện của thánh nhân, với những tình tiết khá ly kỳ: "Em bé xuất hiện tại khe đá hình nhân làng Yên Mô, tiếng vang như chuông lớn"..., sau đó tự bay lên trời và xưng danh là: "Phi Bồng tướng quân". Nhân sự kiện kỳ lạ đó mà dân làng Yên Mô đã lập đền thờ nơi sinh ra và nơi qua đời (nơi hoá, thác) của Chu Phúc Uy tức đền Sinh , đền Hoa ngày nay.
Xét về phương diện văn hoá dân gian, sự hình thành đền Sinh, đền Hoá với việc thờ tự Chu Phúc Uy thực chất là hiện tượng lịch sử hoá tục thờ siêu nhiên người Việt cổ mang ý nghĩa phồn thịnh, hạnh phúc, no đủ. Nguồn gốc của hệ tư tưởng tín ngưỡng thờ siêu lực tự nhiên chính là thờ tứ pháp: Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện (mây, mưa, sấm, chớp). Đây là nét văn hoá đặc trưng của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước vùng Đông Nam Á cầu mong mưa thuận gió hoà để mùa màng bội thu.
Nằm giữa khung cảnh thiên nhiên kỳ thú vùng đồi núi thôn Yên Mô, kiến trúc đền Sinh, đền Hoá với phong cách truyền thống đã tạo nên vẻ đẹp rất riêng của vùng danh thắng. Cụm di tích được khởi dựng từ bao giờ, hiện tại chưa có tài liệu nào ghi nhận cụ thể, theo truyền ngôn của nhân dân địa phương thì từ xa xưa, đền Sinh, đền Hoá nguyên là tranh tre nứa lá dựa mình vào vách núi, sau này cùng với sự phát triển của tư tưởng dân gian thờ siêu nhiên tự nhiên kiến trúc ngôi đền được thay thế bằng gạch ngói và mở rộng như ngày nay. Trải qua những biến cố lịch sử, thời gian, đền Sinh, đền Hoá cũng như bao di tích khác trong cả nước đều được tu sửa, dấu tích kiến trúc điêu khắc mĩ thuật hiện tại của khu đền còn lại gồm ba thời kỳ tu sửa lớn: Khu hậu cung mang kiến trúc của đầu thời Nguyễn; Khu vực trung từ được tu sửa và mở rộng vào thời vua Tự Đức (TK XIX; Khu tiền tế được mở rộng vào đầu thế kỷ 20, hai gian hồi nhà tiền tế đền Hoá do viên Chánh Đọ, chánh tổng Chi Ngại công đức tu sửa xây dựng.
Đền Sinh, đền Hoá được xây dựng chính hướng phía đông bắc. Do đặc điểm địa hình dựa vào lưng núi Ngũ Nhạc, mỗi đền gồm ba lớp nhà nối liền nhau, tạo mặt bằng xây dựng theo kiểu chữ đinh (J). Nhà tiền tế gồm 5 gian, kết cấu lòng nhà mở rộng theo công thức "Thượng tam hạ tứ" kiến trúc vì kèo theo kiểu giá chiêng. Nối liền phía sau nhà là trung từ và hậu cung, nhà trung từ gồm 3 gian và hậu cung gồm 2 gian kết cấu vì kèo, nhà trung từ cả hai đền đều giữ nguyên kiểu thức giá chiêng, lòng nhà mở rộng "Thượng tam hạ tứ" sau cùng là nhà hậu cung thì cả hai đền đều có đặc điểm thu nhỏ lòng nhà theo kiểu "Thượng tứ, hạ tam". Riêng hậu cung đền Sinh được xây dựng trên mỏm đá nên các nghệ nhân xưa đã khéo léo bố cục kiến trúc vừa giữ được nét tự nhiên vừa nâng cao tầng mái tạo khoảng ánh sáng chiếu qua lá giáo vừa đủ cần thiết tạo không gian thờ tự mang tính đặc thù của di tích tín ngưỡng.
Trang trí nghệ thuật tại đền Sinh, đề Hoá cũng như nhiều di tích khác, tập trung thể hiện chính là các mảng điêu khắc tại 4 bức cốn, tại gian giữa và cửa vào hậu cung. Đề án thể hiện sự thống nhất một chủ đề tứ linh (Long, ly, quy, phượng). Đặc điểm nghệ thuật điêu khắc gỗ ở đây mang phong cách tạo hình thời Nguyễn, thân rồng dữ tợn nghênh ngáo, tóc đao bay toả về phía sau, đuôi rồng xoáy đạo tròn kiểu trôn ốc. Điểm xuyết xung quanh thân rồng là mây cụm, mây trải gần xa, ẩn hiện thật là sinh động, tạo vẻ linh thiêng của vật linh. Đề tài trang trí điêu khắc tại đây rất phong phú, kết cấu kiến trúc nghệ thuật khá đa dạng, tiêu biểu như hệ thống đầu bẩy nhà tiền tế đền Sinh xuất hiện nhiều dạng hoá thân của rồng như: nho hoá rồng, trúc hoá rồng, cúc hoá rồng, mai hoá rồng... Bố cục trang trí điêu khắc thể hiện cân đối, chặt chẽ tạo nên sự trang nghiêm trong không gian nội tự di tích.
Lễ hội truyền thống của khu di tích đền Sinh - đền Hóa được tổ chức từ trong 03 ngày, từ ngày ngày mồng 6, đến ngày mồng 8 tháng 5 âm lịch, tưởng niệm ngày hóa của Đức Thánh Phi Bồng Hiệu Thiên. Khu di tích đền Sinh - đền Hóa được Bộ Văn - Thông tin (nay là Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch) xếp hạng cấp Quốc gia theo Quyết định số 295-QĐ/BT ngày 12/2/1994. Là công trình kiến trúc cổ gắn liền với cảnh quan thiên nhiên vùng đồi núi thôn Yên Mô, khu di tích đền Sinh, đền Hoá từ lâu đời đã trở thành vùng danh thắng hấp dẫn khách tham quan về thưởng ngoạn và hưởng thụ giá trị văn hoá tâm linh.
