Đình - chùa Đông Xá, nằm ở trung tâm khu dân cư Đông Xá, phường Văn Đức, thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương (nay là phường Trần Nhân Tông, thành phố Hải Phòng). Đình - chùa Đông Xá nằm trong cùng một khuôn viên ở trung tâm khu dân cư, mặt tiền của đình và chùa quay hướng tây bắc. Cụm di tích toạ lạc trên khu đất rộng rãi, thoảng mát. Ngoài cụm di tích, khu dân cư Đông Xá còn có bốn ngôi nghè thuộc bốn xóm cụ thể như sau: cách cụm di tích khoảng 1km về phía đông nam là nghè Chầu (xóm Vọng Mạc); cách 500m về hướng đông bắc là nghè Đông Bông (xóm Bến Đò); cách 700m về hướng nam là nghè Rừng Đài (xóm Vọng Lấm) và cách 800m về hướng tây là nghè Vườn Dù (xóm Mã Trá), Tất cả tạo thành một quần thể, trung tâm văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo của nhân dân địa phương và du khách về tham quan chiêm bái.
Căn cứ vào kết quả khảo sát, điền dã, nghiên cứu tại di tích và truyền ngôn trong nhân dân cho biết: Đình Đông Xá thờ tứ vị Thành hoàng: Đông Sơn Đại vương, Minh Mẫn Đại vương, Đương Đình Đại vương và Hưng Phúc Đại vương (là nhân thần). Về tiểu sử, thân thế, sự nghiệp của bốn vị Thành hoàng tại di tích hiện chưa tìm thấy tài liệu nào ghi chép lại. Theo các cụ cao niên của làng truyền lại, do có công lao với dân, với nước nên được phung thờ. Trải qua các triều đại phong kiến, các vị đều được vua tặng ban sắc phong. Hiện nay, tại di tích còn lưu giữ được 5 đạo sắc, trong đó: Vị Đông Sơn Đại vương được phong 03 đạo sắc dưới triều Nguyễn có niên hiệu Tự Đức thứ 6 (1853), Tự Đức thứ 33 (1880) và Khải Định thứ 9 (1924). Vị Minh Mẫn Đại vương được phong 01 đạo sắc, niên hiệu Khải Định thứ 9 (1924). Vị Đương Đình Đại vương được phong 01 đạo sắc, niên hiệu Thành Thái nguyên niên (1889). Vị Hưng Phúc Đại vương cũng được vua bai sắc nhưng hiện nay di tích không còn lưu giữ được sắc phong cho Ngài.
Tương truyền, đình Đông Xá được khởi dựng vào thời hậu Lê và trùng tu thời Nguyễn. Theo các cụ cao niên trong làng cho biết, trước kia đình Đông Xá được làm theo kiểu tiền Nhất (-), hậu Đinh (T), gồm 5 gian đại bái, 3 gian trung từ và 2 gian hậu cung, chất liệu bằng gỗ tứ thiết. Hệ thống cột cái, cột quân khá lớn, đặt trên những chân tảng bằng đá. Trong đình, hệ thống vì kèo, xà, đấu đều chạm trổ đề tài “tứ linh", “tứ quý", hoa lá tinh xảo. Bờ nóc đắp nổi đôi rồng chầu và các linh vật ghép mảnh sành sứ, các đầu đao cong vút, thanh thoát, mái đình lợp bằng ngói mũi. Thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, đình bị quân giặc bắn phá một phần. Đến năm 1967, thực hiện chủ trương “Bài trừ mê tín dị đoan" của Đảng, nhân dân dỡ 5 gian đại bái và 3 gian trung từ lấy gạch ngói xây dựng công trình phúc lợi. Công trình chỉ còn lại tòa hậu cung. Năm 2021, nhân dân khu Đông Xá công đức tu bổ, tôn tạo lại 5 gian đại bái trên nền đất cũ. Hiện nay, đình có kết cấu kiểu chữ Đinh (T) gồm 5 gian đại bái bằng bê tông, cốt thép và 2 gian hậu cung bằng gỗ, cùng với sân, cổng đình tạo thành một khu di tích khang trang, bề thế.
Mặc dù đã trải qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo, nhưng toà hậu cung vẫn bảo lưu được khá nguyên vẹn kiểu dáng kiến trúc cổ mang phong cách thời Nguyễn (thế kỷ XX - 1909). Tại đây, các nghệ nhân dân gian đã sử dụng nghệ thuật chạm khắc bong kênh kết hợp với chạm lọng một cách hoàn hảo. Đó là những mảng chạm tứ linh, tứ quý tại các bức cốn, cửa võng, mảng chạm hoa lá, đầu rồng tại các xà nách, đầu bẩy... được thể hiện đẹp mắt, sinh động. Thông qua đó tạo nên một không gian thờ tự thiêng liêng, gây ấn tượng tốt đẹp với du khách tham quan, chiêm bái.
Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, Đông Xá là làng kháng chiến, nơi nuôi giấu cán bộ của Đông Triều, Kinh Môn về hoạt động cách mạng. Đặc biệt, trận chống càn ở thôn Đông Xá ngày 20/11/1953, được coi là cuộc chiến đấu oanh liệt nhất của quân và dân Văn Đức trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Trận này, du kích và bộ đội đã đánh nhau với địch từ mờ sáng đến sẩm tối. Địch đã huy động một lực lượng mạnh với đầy đủ các binh chủng, hải - lục - không quân, pháo binh, xe tăng, thiết giáp để đánh vào một làng du kích nhỏ Đông Xá... Sau một thời gian chiến đấu kiên cường, quả cảm tại các trận địa như: núi Bờ Gỗ, núi Đại Hàn, đồi Sau Bao, khu Vọng Giếng... Trận chiến kết thúc với sự toàn thắng của ta và sự thất bại thảm hại của địch. 515 tên địch đã bị bắn chết, bị thương và loại khỏi vòng chiến đấu cùng với hàng chục tấn bom đạn khác đã bị tiêu phí). Trong trận chiến này, đình Đông Xá bị trúng đại bác của địch bị sập một phần.
Trước Cách mạng tháng 8/1945 theo Hương ước làng Đông Xá, tổng Vĩnh Đại, huyện Chí Linh nay là khu dân cư Đông Xá, phường Văn Đức, thành phố Chí Linh, hàng năm tại di tích diễn ra một kỳ lễ hội gọi là lễ vào đám diễn ra từ ngày 14 đến 21 tháng 10 (âm lịch), trong đó ngày 20 là trọng hội, kỷ niệm ngày hoá (mất) của Thành hoàng. Sau một thời gian dài bị gián đoạn không được tổ chức do chiến tranh, khoảng năm 1975, lễ hội đình Đông Xá được khôi phục trở lại, việc tổ chức do nhân dân và chính quyền địa phương đứng ra thực hiện. Thời gian tổ chức được rút ngắn còn ba ngày từ 19 đến 21 tháng 10 (âm lịch), trong đó ngày 20 là ngày trọng hội, kỷ niệm ngày hoá (mất) của bốn vị Thành hoàng; phần lễ và hội cũng được cắt giảm nhưng vẫn duy trì được những nghi thức và lễ vật xưa như thực hiện tế lễ, dâng hương, hoa, lễ vật củng Thành hoàng. Theo truyền thống, con em người làng dù có đi làm việc sinh sống ở đâu xã, ngày lễ hội của làng đều về cùng gia đình tham dự.
`Chùa Đông Xá là nơi thờ Phật theo thiền phái Đại thừa, nghĩa là “cỗ xe lớn" (chở được nhiều người). Đây là thiền phái phổ biến tại các ngôi chùa ở miền Bắc Việt Nam. Giáo lý của đạo Phật đề cao trí tuệ, đồng thời khuyên răn con người làm nhiều việc thiện, không làm điều ác, gần gũi, giúp đỡ nhau để cuộc sống tốt đẹp hơn. Tư tưởng tốt đẹp đó rất cần trong xã hội hiện nay. Chùa là nơi dân làng đến lễ Phật cầu mong những điều tốt đẹp cho gia đình, làng xóm.
Theo nhân dân địa phương và các cụ cao niên trong làng cho biết, chùa Đông Xá được xây dựng cùng thời gian với đình, xưa kia chùa có kiến trúc hình chữ đinh (J) gồm 3 gian tiền đường, 2 gian thượng điện. Trong khuôn viên chùa có 3 gian nhà tổ. Năm 1953, chùa bị giặc Pháp bắn sập hoàn toàn. Đến năm 1992, nhân dân xây dựng lại 2 gian thượng điện và năm 1998 xây 3 gian tiền đường với chất liệu bằng bê tông cốt thép, hệ thống vì, kèo bằng gỗ, mái lợp ngói mũi. Hiện nay, di tích chùa Đông Xá có kiến trúc chữ đinh (J) gồm 3 gian tiền đường và 2 gian thượng điện, mặt tiền quay hướng tây bắc nhìn ra cánh đồng.
Lễ hội truyền thống đình - chùa Đông Xá từ xưa đến nay luôn được các tầng lớp nhân dân tham gia nhiệt tình, bởi đây là những truyền thống văn hóa, phong tục tập quán tốt đẹp của địa phương. Lễ hội là biểu hiện tập trung nhất những nét sinh hoạt văn hóa cộng đồng của người dân, ở đó mọi người đều có tiếng nói chung là tỏ lòng tôn kính tới Thành hoàng và Phật tổ, cầu mong cho gia đình, làng xóm được sức khoẻ, làm ăn thuận lợi, con cháu được thành đạt. Mặt khác, lễ hội làng là dịp sum họp các thành viên trong gia đình, làng xóm, tạo sự đoàn kết, thắt chặt thêm tình cảm quê hương. Di tích được xếp hạng cấp tỉnh theo Quyết định số 3508/QĐ-UBND ngày 21/12/2022 của UBND tỉnh Hải Dương (nay là UBND thành phố Hải Phòng).
